W tym roku mija 5 lat od zmiany stawek interchange dla kart konsumenckich. Ewolucja opłaty

Dokładnie 29 stycznia 2015 r. weszła w życie nowelizacja Ustawy o usługach płatniczych. Akt prawnych, który ograniczył dotychczasowe koszty transakcji bezgotówkowych pobierane przez organizacje kart płatniczych. Jego wprowadzenie poprzedziły prace podkomisji sejmowej, w tym analiza zgłoszonych projektów oraz konsultacje na poziomie ekonomicznych skutków zmian w opłacie interchange. Uregulowanie tych stawek stało się katalizatorem dla rozwoju branży płatności bezgotówkowych. Oczywiście przyczynił się do tego w szczególności rozwój technologiczny wpływając na zmianę zachowań płatniczych we współczesnym społeczeństwie. Jednak to podstawy prawne zmieniające dotychczasowy kształt opłaty stały się fundamentem dla dalszego postępu. W tym roku mija 5 lat od tamtych zmian. Postaram się powrócić do początku i przedstawić najważniejsze wydarzenia, które wpłynęły na ostateczny kształt opłaty interchange. W dalszej części artykułu spojrzę na strukturę opłaty i spróbuję odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule. Co dalej, a także czy w niedalekiej przyszłości opłata przestanie być naliczana?

Opłata interchange to należność uiszczana z tytułu transakcji w sposób bezpośredni lub pośredni (np. za pośrednictwem osoby trzeciej. Dłużnikiem jest agent rozliczeniowy zaangażowany w transakcję płatniczą realizowaną w oparciu o kartę. Natomiast odbiorcą opłaty jest wydawca karty.

Powyżej przytoczona definicja pochodzi z Rozporządzenia PE i Rady EU 2015/751 z dnia 29 kwietnia 2015 r. w sprawie opłat interchange w odniesieniu do transakcji płatniczych realizowanych w oparciu o kartę. Jest to dokument mający szczególne znaczenie dla rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Unii Europejskiej. Na gruncie prawa polskiego, uregulowania dotyczące maksymalnej opłaty interchange zostały wprowadzone kilka miesięcy wcześniej, o czym wspomniałem już we wstępie. Polska, co wymaga podkreślenia, była jednym z pierwszych krajów w UE, który podjął się interwencji w dotychczasowy kształt opłaty interchange. W konsekwencji UE widząc rosnącą potrzebę zmian systemowych prowadziła równolegle własne prace nad zmianą opłaty. Z definicji artykułu wynika, że agent rozliczeniowy ponosi opłatę interchange na rzecz wydawcy karty czyli banku. W celu skompensowania poniesionej straty, agent rozliczeniowy potrąca równowartość opłaty interchange wliczając ją w sumę wszystkich kosztów procesowania pojedynczej transakcji merchanta (ang. merchant service charge lub MSC). Ponadto do najważniejszych celów Rozporządzenia w zakresie regulacji wysokości stawki interchange zalicza się stworzenie spójnych reguł konkurencji pomiędzy organizacjami kart płatniczych, obniżenie kosztów transakcji dla konsumentów, dążenie do stworzenia wspólnotowego rynku wewnętrznego przez umożliwienie merchantom wyboru agenta rozliczeniowego z kraju Unii niebędącego siedzibą merchanta, w końcu zdefiniowanie transakcji transgranicznej oraz krajowej.

Historia zmian w wysokości opłaty interchange w Europie sięga lat 90. ubiegłego stulecia. Jak podaje Departament Systemu Płatniczego NBP w dokumencie z 2012 r. „Analiza funkcjonowania opłaty interchange w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim”, pierwszym wydarzeniem dającym początek dyskusji o wysokości czy także zasadności pobierania opłaty była skarga złożona przez British Retail Consortium do Komisji Europejskiej. Konsorcjum zarzuciło organizacjom kartowym Visa oraz Europay International (obecnie Mastercard), że ograniczają konkurencję przez ustalanie wysokości interchange dla transakcji transgranicznych. Komisja Europejska otrzymała kolejną skargę w 1997 r. od stowarzyszenia zrzeszającego sprzedawców w Unii Europejskiej, EuroCommerce, w której także zarzucono wielostronne uzgadnianie opłaty interchange przez Visa oraz Mastercard. Wpływające skargi stanowiły podłoże do przeprowadzenia analizy i wydania decyzji przez Komisję Europejską, a w konsekwencji do redukcji opłaty, która jeszcze kilka lat temu stanowiła temat numer jeden w branży płatności bezgotówkowych.

Skupmy się na rynku kartowym w Polsce. Droga do obecnej formy opłaty interchange sięga 2001 r. Do Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wpływa wniosek o przeprowadzenie postępowania antymonopolowego w sprawie ustalania zawyżonych stawek interchange. Wniosek kończy się decyzją Prezesa UOKiK w 2006 r. nakładającą karę łączną na banki zrzeszone w organizacjach kartowych Visa oraz Mastercard w wysokości 164 mln zł. Kilka lat później, a dokładnie w 2012 r. NBP publikuje wspomniany już raport, w którym porównano stawki interchange obowiązujące wówczas w Polsce na tle stawek w innych krajach europejskich. Wynik był przytłaczający, ponieważ w zależności od typu karty i rodzaju transakcji, opłata interchange w Polsce należała do jednej z najwyższych i była niemal dwukrotnie wyższa od uśrednionej opłaty w Unii Europejskiej obliczonej na podstawie danych z innych państw. Poniżej przedstawiam w formie graficznej najważniejsze wydarzenia w Polsce lub w wymiarze europejskim, które miały istotny wpływ na obecny kształt opłaty interchange na rynku krajowym.

Koszty procesowania transakcji, wraz ze stawką interchange, ponosi merchant. Opłata interchange na początkowym etapie redukcji w Polsce, stanowiła często ok. 90% prowizji pobieranej przez agenta rozliczeniowego i była przeszkodą w rozwoju płatności bezgotówkowych. Zmiany na poziomie systemowym zatrzymały dowolność systemów płatności w ustalaniu wysokości opłaty. Szczegółowy raport omawiający skutki zmniejszenia interchange w Polsce został opublikowany przez NBP w 2015 r. pod tytułem„Analiza skutków obniżenia opłaty interchange w Polsce”. Redukcja opłaty z 29 stycznia 2015 r. wpłynęła na decyzję części merchantów o instalacji terminala płatniczego w swoim punkcie sprzedaży. Kilka miesięcy przed redukcją do akceptacji płatności kartami płatniczymi przystąpiła sieć Biedronka, która zwiększyła statystyki liczby nowych terminali płatniczych. Aby nie pozostawać w tyle, w ślad za Biedronką podążyła konkurencja.

Raport zwraca uwagę na kilka ważnych aspektów. Okazało się, że wysokość opłaty interchange nie była najważniejszą przeszkodą dla potencjalnych merchantów. Właściciele firm wskazywali wówczas także na koszty związane z dzierżawą terminala płatniczego, jako jeden z powodów wstrzymujących przed rozpoczęciem przyjmowania płatności kartami płatniczymi. Najciekawszy jednak komentarz pojawia się w odniesieniu do cen usług i towarów, które po obniżce opłaty powinny były z założenia zostać pomniejszone z korzyścią dla konsumentów. W praktyce oszczędności akceptantów zostały przez nich „skonsumowane”. Oznacza to, że zmiana stawek interchange nie miała znacznego przełożenia na cenę. Bez wątpienia jednak przyczyniła się do likwidacji powszechnie stosowanych przez sprzedawców praktyk „płatność kartą od kwoty…” lub pobieranie dodatkowej prowizji od klientów, którzy chcieli dokonać płatności kartą (tzw. opłaty surcharges niedozwolone w dzisiejszych realiach).

Poza wymienionymi już skutkami obniżenia wysokości interchange, w raporcie także zwraca się uwagę na wpływ redukcji opłaty na przychód banków oraz rozwój alternatywnych metod płatności. Bez wątpienia zmiana systemowa wysokości interchange wpłynęła negatywnie na przychód banków, które w konsekwencji modyfikowały cennik dotyczący użycia karty. Niejednokrotnie ukierunkowany na zachęcenie posiadaczy kart do ich bardziej aktywnego użycia, np. nakładając miesięczną opłatę za posiadanie karty, która mogła zostać zlikwidowana po spełnieniu określonych warunków. W tym sensie obniżka stawek interchange przyczyniła się do rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce, ponieważ zwiększenie liczby transakcji stało się istotne dla banków, aby skompensować poniesione straty na obniżce interchange. Co więcej, pojawił się nowy system płatności BLIK, ukierunkowany na kanał płatności mobilnych. Nowy na rynku polskim instrument płatniczy, który umożliwia płatności bez konieczności posiadania karty, w tym z pominięciem organizacji płatniczych. W tym miejscu pojawia się kolejna pośrednia korzyść wynikająca z obniżki opłaty interchange, jaką jest zwiększona konkurencja nie tylko wśród agentów rozliczeniowych, ale także w odniesieniu do systemów płatniczych (w tym organizacji kartowych).

Płatności bezgotówkowe stały się standardem, a likwidacja możliwości zapłaty kartą przez merchantów jest scenariuszem, który musiałby zostać rozpatrzony indywidualnie. Stawki interchange za płatności kartami konsumenckimi są aktualnie na tyle niskie, że w połączeniu z innymi składowymi jak marża dla agenta rozliczeniowego i organizacji kartowej nie stanowią większej bariery wejścia. Pomimo tego, nadal ze względu na branżę, obszar na mapie Polski lub skalę prowadzonej działalności istnieją pewne bariery. Nieczęsto są to przeszkody finansowe związane np. ze wspomnianą już dzierżawą terminala płatniczego. Naprzeciw tym problemom wychodzą programy pokrywające całość lub część kosztów, z którymi wiąże się akceptacja płatności bezgotówkowych. Doskonałym przykładem takiego programu jest rozwiązanie stworzone przez Fundację Polska Bezgotówkowa, pozwalające na minimalizowanie wspomnianego wykluczenia dla potencjalnych merchantów. Podobne inicjatywy były podejmowane w przeszłości, jak np. nieaktualny już program „Kartą Visa zapłacisz wszędzie”. Wracając jednak do głównego tematu czyli interchange, podobnie jak przytoczone programy, redukcja opłaty ma przede wszystkim służyć rozwojowi rynku kart płatniczych. Powstają nowe formy płatności. Rozwój technologii organizuje oraz ułatwia nasze codzienne życie. Bez wątpienia opłata interchange podlega ciągłym zmianom, a jej obecna stawka może wkrótce zostać ponownie zrewidowana, głównie przez głos rynku.

Na początku artykułu przytoczyłem definicję legalną interchange z której wynika, że jest to opłata ponoszona przez agenta rozliczeniowego na rzecz banku wydającego kartę. Zastanówmy się teraz czym w istocie jest opłata interchange i jakie jest jej znaczenie? Visa na swojej stronie internetowej przedstawia tabele interchange informacyjnym hasłem, że jest to opłata mająca zasadnicze znaczenie dla skutecznego działania systemu płatności. Z kolei Mastercard podaje, że opłata ta ma na celu zrekompensowanie dla wydawcy karty ryzyka i ponoszonych kosztów. Oznacza to, że każda transakcja niesie ze sobą pewne konsekwencje i wymaga technicznych, administracyjnych oraz ludzkich zasobów. Opłata interchange jest jednym z podstawowych źródeł finansowania systemu płatniczego i zapewnia jego prawidłowe funkcjonowanie. W związku z powyższym, interchange ma zastosowanie dla każdej transakcji z użyciem karty płatniczej i co ważne, nie podlega negocjacji ze strony merchanta. Jak już wspomniałem, to agent rozliczeniowy uiszcza opłatę na rzecz wydawcy karty, a dopiero w dalszej kolejności poniesiona strata agenta jest kompensowana przez merchanta. W praktyce agenci rozliczeniowi stosują rozliczenie netto co oznacza, że na rachunek bankowy merchanta trafiają środki po potrąceniu wszystkich należności. Oczywiście o sposobie rozliczenia decyduje ostatecznie umowa o akceptację płatności pomiędzy merchantem a agentem rozliczeniowym. Strony zaangażowane w proces przeniesienia środków z konta bankowego posiadacza karty na rachunek merchanta prowadzony przez agenta rozliczeniowego, pobierają swoją część opłaty MSC na poszczególnych etapach transferu środków.

Wróćmy na chwilę do wspomnianego ryzyka, które niesie ze sobą procesowanie transakcji. Organizacje kartowe do ustalania wysokości stawek stosują kryterium kategorii płatności. Dwie podstawowe kategorie to transakcje wykonane kartą konsumencką (debetowa i kredytowa) lub komercyjną. Oczywiście opłata interchange nałożona na kartę komercyjną z reguły będzie wyższa niż opłata dla transakcji przeprowadzonej kartą konsumencką. Wynika to z faktu, że karty komercyjne oferują swoim posiadaczom dodatkowe korzyści w postaci uczestnictwa w programach partnerskich czy możliwości skorzystania ze zniżek, np. na zakup biletu lotniczego. Poza tym w podziale wysokości interchange funkcjonuje kategoria nadrzędna jaką jest typ transakcji. Z perspektywy obywatela państwa znajdującego w Europejskim Obszarze Gospodarczym możemy wyróżnić trzy typy transakcji. Pierwszy typ to transakcje krajowe czyli zarówno wydawca karty jak i sklep merchanta znajdują się w tym samym państwie. Drugi typ to transakcje Intra – wydawca karty oraz sklep merchanta mogą znajdować się w różnych państwach, ale ich lokalizacja nie wykracza poza EOG. Ostatni typ to transakcje Inter, odnoszące się do sytuacji, w której sklep merchanta znajduje się w granicach EOG, natomiast karta płatnicza została wydana przez wydawcę spoza EOG. Ponadto kryterium służącym do oceny ryzyka są tzw. kwalifikatory, które występują w każdej z podanych kategorii i typów transakcji. Do tej grupy zalicza się w szczególności rodzaj transakcji (transakcja z fizycznym użyciem karty lub transakcja zdalna) oraz branżę merchanta na podstawie przypisanego kodu MCC, który definiuje skalę ryzyka. Dla kodów z grupy tzw. wysokiego ryzyka opłata interchange posiada może być znacząco wyższa.

Co z mniejszymi graczami na rynku płatności, których możliwość akceptacji kart znajduje się w ofercie wybranych agentów rozliczeniowych? Dla przykładu Amercian Express nie posługuje się terminem interchange. Ponieważ AmEx funkcjonuje w systemie zamkniętym, tzn. jest bankiem, wydawcą kart, organizacją kartową i agentem rozliczeniowym w jednym, nie definiuje swoich opłat w modelu Interchange jak Visa lub Masercard. W zamian AmEx posługuje się siostrzanym terminem discount rate i często poznanie rzeczywistych opłat, które pobiera ta organizacja kartowa nie jest proste ze względu na model działania. Akceptacja kart z logo AmEx jest możliwa dwoma kanałami. Bezpośrednio, jeżeli merchant generuje roczne obroty kartami AmEx w wysokości co najmniej 1 mln USD w skali roku. W takiej sytuacji dostawcą usługi powinien być obligatoryjnie AmEx. Stawki discount rate zostaną wówczas określone w umowie bezpośredniej na akceptację kart tej organizacji. Jednak najpowszechniejszym schematem nawiązania współpracy (także w Polsce) jest kanał pośredni, tzw. OptBlue. Agent rozliczeniowy, z którego usług korzysta merchant, może dodatkowo oferować akceptację kart AmEx w ramach współpracy z tą organizacją kartową lub w ramach współpracy z innym agentem rozliczeniowym, który nawiązał bezpośrednią współpracę z AmEx. W takim przypadku prowizja za procesowanie transakcji AmEx jest powiększona przez agenta rozliczeniowego o własną marżę. Poszczególne elementy składowe opłaty mogą nie być wyszczególnione w umowie z merchantem, przez co prowizja od transakcji przeprowadzonej kartą AmEx może być błędnie utożsamiana z interchange.

Podsumowując interchange stale ewoluuje i być może wkrótce rynek czekają kolejne istotne modyfikacje aktualnego modelu opłat. Jak już wspomniałem, konkurencja jest największym zapalnikiem zmian. W Unii Europejskiej od dawna pojawiają się głosy stworzenia organizacji kartowej o stricte europejskich korzeniach w celu uniezależnienia się od dominującego duopolu. Bez wątpienia byłoby to wydarzenie, które może namieszać w aktualnej polityce określania wysokości stawek. Oczywiście organizacje kartowe mogą wprowadzić samodzielnie korekty do stawek interchange, uwzględniając przy tym nowe czynniki. Dla przykładu na początku lutego bieżącego roku Visa ogłosiła przegląd stawek interchange na rynku amerykańskim i dostosowanie ich do aktualnej sytuacji na rynku. Warto mieć na uwadze, że uregulowania systemowe opłaty dotyczą jej maksymalnych poziomów.